HARCERSTWO SANDOMIERSKIE 1912 -1939   

 Opracowanie:
hm. PL Janina Bakalarska
hm. Bogusław J. Kędziora

Gdy generał Robert Baden-Powell w roku 1884 wpadł na pomysł ćwiczenia chłopców w harcach, mało kto przypuszczał, że ta forma pracy z młodzieżą osiągnie powodzenie, szczególnie w Polsce, gdzie ruch ten przybrał charakter narodowy, orientowany na wywalczenie niepodległości. Pierwszy artykuł o skautingu, pióra E. Naganowskiego ukazał się w prasie polskiej już 16. XI. 1909 r. w „Słowie Polskim” we Lwowie, jednak za narodziny harcerstwa przyjęto rok 1911. Wtedy to miały miejsce pierwsze kursy skautowe w Sokole Lwowskim (20. III.), powstały pierwsze drużyny męskie i jedna żeńska (22. V.) oraz Naczelna Komenda Skautowa we Lwowie. trzy W lipcu wychodzi pierwszy podręcznik skautowy w języku polskim pt. „Skauting jako system wychowania młodzieży” -Andrzeja Małkowskiego, a od 12 października zaczyna ukazywać się pod jego redakcją dwutygodnik „Skaut”. Działania te wieńczy 1 listopada ogłoszenie pierwszego tekstu Prawa Skautowego.

Bardziej złożona sytuacja polityczna w Kongresówce, Poznańskiem i na Rusi, nie pozwoliła na zorganizowanie ruchu skautowego na wzór lwowski. Musiał on przyjąć formę zakonspirowaną i powstał dopiero w roku 1912.

Pierwszą męską drużynę skautową w Sandomierzu założył w 1912 r. Stanisław Młodożeniec, później znany pisarz. Ta konspiracyjna drużyna powstała przy Gimnazjum Rosyjskim (obecnie I Liceum Ogólnokształcące)
i przyjęła imię gen. Sokolnickiego oraz znak podkowy. Na jej czele stanął Stanisław Młodożeniec, mając do pomocy Aleksego Banaczkowskiego i Antoniego Swietlickiego. Drużyna licząca 4 zastępy po 10-12 skautów, utrzymywała kontakt z centralą we Lwowie, porozumiewając się przy pomocy szyfru. Naczelna Komenda Skautowa wspomagała sandomierską drużynę, zaopatrując ją w literaturę skautową, czasopisma, materiały organizacyjne, ostre naboje do flowerów, z których uczono się strzelać. Praca w drużynie musiała być utrzymana w tajemnicy. Sandomierz znajdował się bowiem
w tym czasie w zaborze rosyjskim, dlatego też zbiórki i ćwiczenia odbywały się dwa razy w tygodniu, przeważnie poza obrębem miasta (Góry Pieprzowe, Doły Zawichojskie, wąwóz Królowej Jadwigi, Salve Regina, podziemia kościoła św. Jakuba).

Drużyna wydawała gazetkę pt. „Nasze”, pisaną ręcznie W jednym egzemplarzu, której redaktorami byli: Stanisław Młodożeniec, Aleksy Banaczkowski i Franciszek Sadowski. Ukazało się 12 numerów tego pisma, jednak żaden z nich nie ocalał.

Skauci mieli grono przyjaciół wśród starszego społeczeństwa sandomierskiego. W ich pracę i działania wajemniczeni byli m.in. ks. dr Julian Młynarczyk, ks. prefekt Jan Klimkiewicz, ks. Józef Rokoszny i prof. Sylwester Więckowski. W dniu 6. III. 1913 r. drużyna wydała odezwę do mieszkańców Sandomierza i okolic, mającą na celu sparaliżowanie uroczystości 300-lecia panowania rodu Romanowych. Odezwę odbito na szafirografie, własnej roboty i wzywano w niej do walki z caratem oraz do wstrzymania się z udziałem w obchodach. Została ona rozlepiona w nocy na murach miasta i domach okolicznych wiosek. W sztabie drużyny rozważano także możliwość wysadzenia pomnika cara.

Skauci organizowali wycieczki krajoznawcze, przeważnie jednodniowe. Podczas wakacji 1914 r. dwunastu członków drużyny wzięło udział w wycieczce pieszej na trasie Sandomierz - Świątniki - Iwaniska - Góry Świętokrzyskie - Kielce - Ojców. Do domu wrócili pociągiem, Drużyna im. gen. Sokolnickiego kontynuowała swoją działalność w czasie I wojny światowej oraz
w dwudziestoleciu międzywojennym.

W lipcu 1915 r. dyrekcja Gimnazjum Rosyjskiego została ewakuowana do Kurska, a już w październiku 1915 r., mimo zamieszek wojennych i okupacji austriackiej, założono Konsorcjum sześciu osób dla „podtrzymania chwalebnej tradycji szkolnej miasta, będącego najpierw stolicą księstwa udzielnego, następnie województwa i biskupstwa”^[1]). Byli to: JE. ks. Biskup Marian Ryx (prezes), ks. prałat Jan Gajkowski (sekretarz), Lucyna Grot-Chobrzyńska, Kazimierz Swieżyński z Wilczyc, Juliusz Targowski z Winiar oraz ks. prałat Antoni Rewera. Konsorcjum zobowiązało się uzyskać sumy pieniężne przez założenie Towarzystwa Pomocy Szkolnej dla uruchomienia niższego gimnazjum prywatnego. Zakład nazwano Filologiczną Szkołą Męską i umieszczono w budynku dawnego rosyjskiego progimnazjum żeńskiego przy ul. Gołębickiej (obecnie Żeromskiego). Dyrektorem został Jan Łopuszański. 12 września 1918 r. nazwę Konsorcjum zmieniono na Radę Opiekuńczą, a nazwę Szkoły Filologicznej na Gimnazjum Męskie Filologiczne. W maju 1919 r. Gimnazjum zostało upaństwowione i od września funkcjonowało jako Gimnazjum Państwowe w Sandomierzu typu humanistycznego.

Już w 1917 r. na terenie Gimnazjum, obok innych organizacji szkolnych działało harcerstwo, które jesienią 1916 r. z czterech organizacji harcerskich w byłej Kongresówce połączyło się w jeden Związek Harcerstwa Polskiego.

Samodzielny Hufiec Męski w Sandomierzu istniejący od roku 1922, został rozkazem Głównej Kwatery Męskiej L. 8 z dn. 1. VI. 1922 r. przyłączony do Okręgu Radomskiego jako hufiec zwykły. Jednak formalne przyłączenie Hufca do Okręgu nastąpiło dopiero 1. X. 1922 r. Hufiec przejął dh Jańcza, członek Komendy Okręgu.

Z początkiem roku szkolnego 1922/1923 Hufiec liczył dwie drużyny gimnazjalne, który w ciągu roku powiększono o dwie następne: jedną przy Gimnazjum, a drugą przy 7-mio klasowej Szkole Powszechnej w Sandomierzu. Latem 1923 r. Hufiec składał się z 4 drużyn:

1. gen. Michała Sokolnickiego - 50 harcerzy,
2. Tadeusza Kościuszki - 42 harcerzy,
3. gen. Henryka Dąbrowskiego - 46 harcerzy przy Gimnazjum,
4. hetmana Stanisława Żółkiewskiego - 50 harcerzy przy Szkole Powszechnej.

Przy Hufcu funkcjonowała biblioteka zawierająca ok. 200 tomów oraz prenumerująca 8 egzemplarzy „Ogniska” - pisma poświęconego sprawom młodzieży i 1 egzemplarz „Harcmistrza” kwartalnika dla instruktorów. Pracę w zastępach prowadzili zastępowi, lecz na każdej zbiórce obecny był drużynowy lub przyboczny. Zbiórki zastępów odbywały się raz w tygodniu, a drużyn i Hufca co dwa tygodnie na przemian. Harcerze przerabiali terenoznawstwo, ratownictwo, sygnalizację i pionierkę.

W roku 1923, dzięki znacznej ofiarności społeczeństwa sandomierskiego i harcerzy został zakupiony i poświęcony sztandar Hufca.

W tym samym roku opiekunem i komendantem Hufca Męskiego podległego Radomskiej Komendzie Chorągwi, został profesor Tomasz Hadam, który pracę w Gimnazjum Państwowym rozpoczął we wrześniu 1921 r., wykładając historię i geografię.

W dniu 6. I. 1924 r. Hufiec Męski wspólnie z Hufcem Żeńskim urządziły opłatek, połączony z popisami zastępów i złożeniem przyrzeczenia harcerskiego, natomiast w marcu dh Tomasz Hadam zorganizował miesięczny kurs dla zastępowych, w którym udział wzięło 18 druhów. Drużyny urządzały wycieczki krajoznawcze i pod przewodnictwem Komendanta Hufca przygotowywały się do popisu harcerskiego. W dniach 2-8 lipca 1924 r. reprezentacja Hufca wzięła udział w Ogólnopolskim Zlocie Harcerskim w Warszawie. W tym samym roku powstaje przy Gimnazjum pierwsza w Sandomierzu męska drużyna żeglarska. Zastępcą hufcowego był Kamiński z kl. VIII, a drużynowymi: Lewkowski z kl. VIII, Bownik, Wesołowski i Folga z kl. VII.

Rok 1925 przynosi zmianę na stanowisku Komendanta Hufca. Zostaje nim nauczyciel Szkoły Powszechnej dh Jerzy Czerwiński. Funkcję sekretarki Hufca obejmuje nauczycielka Szkoły Powszechnej dh Bronisława Kołczykiewicz, która 15. I. 1923 r. zorganizowała w tej szkole wspomnianą już wcześniej drużynę im. hetmana S. Żółkiewskiego. Przy tej drużynie w maju 1927 r. dh Bronisława Kołczykiewicz utworzyła pierwszy w Hufcu zastęp zuchów (Wilcząt), przekształcony we wrześniu w drużynę im. Bolka Krzywoustego. Obowiązki drużynowego pełnił dh Kazimierz Szczubiałka. Komenda Chorągwi Radomskiej pismem z dn. 27. XI. 1927 r. zatwierdziła drużynę jako III Drużynę Wilcząt, liczącą 30 członków uczniów kl. II-IV, którzy przerabiali materiał częściowo harcerski, z uwagi na brak programu przeznaczonego specjalnie dla zuchów. W dn. 14. III. 1929 r. drużynowym został dh Michał Kolasiński, a przybocznym dh Zygmunt Karasiński (od maja 1930 r.). Liczba zuchów szybko się powiększała, w związku z czym, 15. XI. 1930 r. powstała VI Drużyna Wilcząt im. Jurka Bitschana pod przewodnictwem dh Józefa Adamczyka. Drużynowym III Drużyny Wilcząt został dh Kazimierz Jórasz.

 W 1932 r. III Drużyna im. Bolka Krzywoustego została przemianowana na I Drużynę Zuchową, kierowaną przez dh Sieradę. Wraz ze zmianą organizacyjną nastąpiła zmiana programu pracy drużyny. W grudniu 1933 r. na terenie Sandomierza istniały trzy Gromady Zuchów:

1. „Indian” - wódz: dh Bronisława Kołczykiewicz,
2. „Niepokonanych Indian” - wódz: dh Józef Fularski,
3. „Sandomierzan” - wódz: dh Kazimierz Sobolewski.

Następnie wodzami Gromad byli dh Stefan Gawroński i dh Janusz Sobolewski. Brali oni udział w Zlocie w Spale w 1935 r. i prowadzili w Szczawnicy w 1938 r. kolonię dla dzieci polskich z Niemiec. Kierownictwo nad wszystkimi Gromadami, aż do wybuchu II wojny światowej, sprawowała dh Bronisława Kołczykiewicz, która była inicjatorką powstawania wszystkich wymienionych wyżej drużyn i zastępów zuchowych. Nie mając własnej rodziny, całe swoje życie poświęciła sandomierskim zuchom i harcerzom. W latach 1928-1931 była członkiem Rady Chorągwi w Radomiu. Po zakończeniu działań wojennych w 1945 r. organizowała drużyny zuchowe w 11-letniej Szkole Ogólnokształcącej w Sandomierzu, którymi kierowała do ostatnich chwil swojego życia. Zmarła 29 stycznia 1966 r.

W 1928 r. dh Jerzy Czerwiński wyjechał do Opatowa, a Komendantem Hufca po raz drugi został prof. Tomasz Hadam. 13 maja 1928 r. odbyła się w Sandomierzu odprawa drużynowych Chorągwi Radomskiej. W 1929 r. drużyna reprezentantów Hufca na czele z dh Tomaszem Hadamem wzięła udział w Ogólnopolskim Zlocie Harcerzy w Poznaniu.

Od 1 marca 1930 r. Komendantem Hufca został dh Konstanty Kozikowski, sprowadzony do Sandomierza przez Radomską Chorągiew Harcerzy. Był on równocześnie nauczycielem w Szkole Powszechnej oraz drużynowym IV Drużyny im. hetmana Stanisława Żółkiewskiego.

Dh Konstanty Kozikowski położył nieocenione zasługi w rozwoju Hufca Sandomierskiego, służąc wszystkim jako żywy przykład prawego harcerza
i zyskując sobie serca młodzieży. Urodził się 16 grudnia 1907 r. w Ługańsku (ZSRR), gdzie ojciec jego był inżynierem w fabryce parowozów. Po odzyskaniu niepodległości rodzina Kozikowskich wróciła do Polski i osiadła w Ostrowcu. Tu dh Konstanty Kozikowski ukończył Seminarium Nauczycielskie. Jako pedagog pracował w Szkole Powszechnej w Baćkowicach (I. 1928-1929), a jako harcerz prowadził drużynę przy Hufcu Opatowskim, by następnie na zawsze związać się z Sandomierzem.

Był niezwykle aktywny w organizowaniu wszelkiego typu zamierzeń harcerskich. Już w r. 1930 powołał przy Komendzie Hufca komisje na stopnie i sprawności, którym osobiście przewodniczył. W skład komisji wchodzili: dh Bronisława Kołczykiewicz, prof. Tomasz Hadam, dh Antoni Opala, dh Zygmunt Żółciński, ks. Marian Nowakowski, dr Zygmunt Schinzel.

Gdy dh Konstanty Kozikowski obejmował kierownictwo nad Hufcem Sandomierskim, liczył on 4 drużyny: I i II przy Gimnazjum oraz III i IV przy Szkole Powszechnej, z tego 3 drużyny harcerskie i 1 zuchowa. W przeciągu niespełna roku Hufiec powiększył się i jego skład na dzień 1 stycznia 1931 r. przedstawiał się następująco:

- Komenda Hufca:         

• Komendant - dh podharcmistrz Konstanty Kozikowski
• Sekretarka  - dh Bronisława Kołczykiewicz.

- Drużyny:

• I Drużyna im. Generała Sokolnickiego (przy Gimnazjum), drużynowy - dh Antoni Opala, opiekun - prof. Tomasz Hadam.
• II Drużyna im. Tadeusza Kościuszki (przy Gimnazjum), drużynowy - dh Edmund Czerwiński, opiekun - prof. Tomasz Hadam.
• III Drużyna Wilcząt im. Bolka Krzywoustego (przy Szkole Powszechnej), drużynowy - dh Kazimierz Jórasz, opiekun - dh Bronisława Kołczykiewicz.
• IV Drużyna im. Stanisława Żółkiewskiego (przy Szkole Powszechnej), drużynowy - dh Konstanty Kozikowski, opiekun - prof. Stanisław Jaroń.
• V Drużyna im. Ks. Józefa Poniatowskiego (przy Gimnazjum), drużynowy - dh Michał Kolasiński, opiekun - prof. Tomasz Hadam.
• VI Drużyna Wilcząt im. Jurka Bitschana (przy Szkole Powszechnej), drużynowy - dh Józef Adamczyk, opiekun - prof. Jadwiga Tarnawska.
• I Drużyna im. Tadeusza Kościuszki (przy Szkole Powszechnej w Zawichoście), drużynowy – dh Stanisław Koczoń nauczyciel, opiekun - prof. Jan Stadnicki kierownik szkoły.
• I Drużyna (przy Szkole Powszechnej w Dwikozach), drużynowy i opiekun - dh Marcin Snopkiewicz - nauczyciel.

Ogólna liczba członków Hufca w dniu 1 stycznia 1930 r. wynosiła 96 osób, w tym: 66 harcerzy i 30 wilcząt, natomiast w dniu 1 stycznia 1931 r. 239 osób, w tym: 165 harcerzy i 74 wilczą. Liczby te znakomicie obrazują ogrom pracy włożonej w rozwój Hufca przez jego Komendanta.

W czerwcu 1931 r., z okazji Dnia Harcerza (8. VI.) staraniem Koła Przyjaciół: Harcerstwa w Sandomierzu, została wydana Jednodniówka Harcerstwa Sandomierskiego pod redakcją ks. Mariana Nowakowskiego - kapelana Hufca. Ks. Marian Nowakowski przybył do Sandomierza w 1929 r., gdzie został wykładowcą w Seminarium Nauczycielskim Żeńskim, a od 1932 r. - w Seminarium Diecezjalnym. Jednak jego związek z harcerstwem rozpoczął się już w 1916 r., kiedy to wstąpił do drużyny w Końskich. Jako kapelan brał bardzo czynny udział w pracy Hufca, jeździł na obozy, organizował uroczystości i obchody rocznic. Z jego inicjatywy powstało w 1933 r. Koło Starszoharcerskie Alumnów przy Seminarium Diecezjalnym w Sandomierzu. W mieście przebywał do września 1939 r.

Hufiec Męski organizował letnią akcję wypoczynkową, w ramach której sandomierscy harcerze spędzali wakacje na obozach zlokalizowanych w: Ćmielowie Piaskach i na Helu (1930), Lasach Ćmielowskich (1931), Rzeżawie k/Zaleszczyk (1932), Jabłonce Orawskiej (1934), Piwnicznej n/Dunajcem (1935), Małem Cichem k/Poronina (lipiec 1936), Rabce (1937), Kleczanowie (1938), Krościenku k/Chyrowa (1939).

W 1935 r. dh Konstanty Kozikowski został mianowany członkiem Komendy Chorągwi Harcerzy w Radomiu, natomiast w dniach 11-25 lipca tegoż roku na czele drużyny zlotowej Hufca brał udział w Jubileuszowym Zlocie Harcerskim w Spale. Na przełomie lat 1937/1938 przebywał w Poznaniu na Państwowym Wyższym Kursie Nauczycielskim. Obowiązki Komendanta Hufca na czas jego nieobecności przejął prof. Tomasz Hadam. Po powrocie w 1938 r. dh Konstanty Kozikowski zorganizował kurs dla zastępowych w Kleczanowie. Zmarł 4 kwietnia 1939 r. Na sandomierski cmentarz odprowadziły Go rzesze harcerzy, a jego grób zdobi wykuły w kamieniu harcerski krzyż. Komendantem Hufca został ponownie prof. Tomasz Hadam, piastując tę funkcję do września 1939 r.

W 1918 r. p. Regina Targowska z Gór Wysokich założyła w Sandomierzu średnią szkołę handlową żeńską, przekształconą potem w gimnazjum, a następnie od 1 września 1919 r. na Seminarium Nauczycielskie Żeńskie. Jego dyrektorem został p. Stanisław Lewicki, natomiast nauczycielką historii prof. Łucja Bełcikowska, która jako pierwsza organizowała i prowadziła harcerstwo żeńskie na terenie Sandomierza.

Uczennica Seminarium nauczycielskiego Zofia Michałowska (obecnie Solarzowa), założyła w 1919 r. pierwszą drużynę harcerek, a drugą utworzyła prof. Łucja Bełcikowska. Drużyny te zawiązały Harcerski Hufiec Żeński w Sandomierzu, podległy Komendzie Chorągwi Kielecko-Radomskiej. Pierwszą Komendantką Hufca została dh Zofia Michałowska, a 1922-1924 funkcję tę pełniła dh Helena Bielińska, która w lecie 1922 r. zorganizowała obóz Hufca w Zwierzyńcu k/Lublina. Wiadomym jest, że w 1930 r. Komendantką Hufca była dh Z. Durówna, która w dniach 11-25 sierpnia 1930 r., wraz z dwiema harcerkami wzięła udział w I Ogólnopolskim Zlocie Starszyzny Żeńskiej nad jeziorem Kiełpiny na Pomorzu. W maju 1931 r., Rozkazem Komendy Chorągwi L. 11, Komendantką Hufca została mianowana dh hm. Helena Sakowicz
z Mokoszyna.

Skład Hufca Żeńskiego w Sandomierzu na dzień 1 czerwca 1931 r. przedstawiał się następująco:

- Komenda Hufca:         

• Komendantka - dh harcmistrz Helena Sakowicz,
• Zastępczyni Komendantki - dh Eleonora Kasprzyk,
• Sekretarka - dh Wanda Plewińska (obecnie Pawlak), Ks. dr Marian Nowakowski.

- Drużyny:

• I Drużyna im. Emilii Plater (przy Szkole Powszechnej), drużynowa - dh M. Pisarczyk, opiekunka - p. Malecka później ks. Marian Nowakowski.
• II Drużyna im. Królowej Jadwigi (przy Seminarium Nauczycielskim), drużynowa - dh F. Kaczmarska, opiekun - ks. Marian Nowakowski.
• III Drużyna im. Zofii Chrzanowskiej (przy Szkole Zawodowej), drużynowa - dh Wera Szymankówna, opiekun - ks. prałat Józef Kawiński.
• I Drużyna (przy Szkole Powszechnej w Zawichoście).
• I Gromada Zuchów im. Urszulki Kochanowskiej (przy Szkole Ćwiczeń), drużynowa - dh Halina Zalewska, opiekunka dh Wanda Plewińska.
• I Drużyna Żeńska (przy Szkole Powszechnej w Dwikozach), drużynowa - dh H. Plewińska.

W dniach 13-14 czerwca 1931 r. odbyła się w Sandomierzu odprawa drużynowych Kielecko-Radomskiej Chorągwi Żeńskiej na czele z jej Komendantką - dh Józefiną Łapińską.

We wrześniu 1931 r., inspektor szkolny p. Wacław Skarbimir Laskowski ściągnął z Ostrowca do Sandomierza dh podharcmistrz Lidię Kozikowską (obecnie Kolasową), siostrę dh Konstantego Kozikowskiego, która do ZHP wstąpiła 10 października 1922 r. Przejęła ona obowiązki Komendantki Hufca, będąc jednocześnie nauczycielką w Szkole Powszechnej Nr 2. Jej wkład w rozwój życia harcerskiego w Sandomierzu jest olbrzymi. Kierując Hufcem Żeńskim nieprzerwanie do wybuchu II wojny światowej, przyczyniła się do jego niespotykanego dotąd rozwoju. Wojna nie przerwała jej związku z harcerstwem. Przeszła do konspiracji i organizowała drużyny Szarych Szeregów, a od 1943 r. kierowała Wojskową Służbą Kobiet, włączając do niej najbardziej aktywne harcerki. Po wojnie, w latach 1944-1949 ponownie pełniła funkcję Komendantki Hufca Żeńskiego w Sandomierzu, po czym do 1961 r. prowadziła Szczep Drużyn przy II Liceum Ogólnokształcącym.

Po objęciu komendy nad Hufcem Żeńskim, dh Lidia Kozikowska została członkiem Komendy Chorągwi Kielecko-Radomskiej. Sekretarką Hufca była nadal dh Wanda Plewińska, a od 1932 r. p. Jadwiga Wudzówna.

W dniach 8-19 sierpnia 1934, dh Lidia Kozikowska stanęła na czele wyprawy 9 harcerek do Austrii, Węgier, Czechosłowacji, Jugosławii i Włoch, mającej na celu werbowanie skautów europejskich na zlot do Spały. Ten Jubileuszowy Zlot ZHP odbył się w lipcu 1935 r., a Hufiec Żeński z Sandomierza reprezentowała drużyna zlotowa wraz z jego Komendantką.

Dh Lidia Kozikowska była nieprześcigniona w inspirowaniu i kierowaniu obozami harcerskimi. Zorganizowała je w następujących miejscowościach: Lasach Iłżeckich (2-22. VII. 1930), Lasach Olkuskich (1931). Jabłonka Orawska k/Rabki (1-24. VII. 1932), Iłża (1933), Rabsztyn (lipiec 1934), Spała (1935), Małe Ciche k/Poronina (sierpień 1936), Piwniczna (2-23.VII.1937), Czerwony Dwór k/Wilna (1938), Krzemieniec na Wołyniu (1939).

We wrześniu 1936 r. urzędniczka Komunalnej Kasy Oszczędności, dh Barbara Kwiatkowska, założyła pierwszą w Sandomierzu, żeńską drużynę żeglarską, którą prowadziła do września 1939 r. Do harcerstwa wstąpiła 30 października 1927 r., będąc uczennicą Seminarium Nauczycielskiego i cały czas działała bardzo aktywnie. W czasie wojny była zastępcą Komendantki Szarych Szeregów, za co została aresztowana i osadzona w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu a następnie w Ravensbruck. W dniu 15 maja 1945 r. wróciła do Sandomierza.

Przedwojenne harcerstwo sandomierskie nie było nigdy osamotnione w swoich poczynaniach. Znajdowało opiekę i poparcie szczególnie wśród starszej społeczności miasta. Byli to nauczyciele, księża, rodzice, urzędnicy państwowi i wiele innych osób. Ukoronowaniem tej pomocy stanowiło powołanie w 1923 r. Koła Przyjaciół Harcerstwa w Sandomierzu. Jego inspiratorami byli dh Jerzy Czerwiński i dh Bronisława Kołczykiewicz. Liczyło ono przeszło 100 członków m. in. ks. prałat Andrzej Wyrzykowski (prezes), dh Bronisława Kołczykiewicz (sekretarka), p. Stanisław Lipski - dyrektor Banku (skarbnik), później p. Marian Hejda, p. Stanisław Gliszczyński - starosta, p. Wacław Skarbimir Laskowski - inspektor szkolny, por. Stanisław Rolny, dr Zygmunt Schinzel, dh Konstanty Kozikowski, dh Helena Sakowicz, ks. dr Marian Nowakowski, dh Wanda Plewińska, prof. Tomasz Hadam, prof. Stanisław Jaroń, prof. Jadwiga Tarnawska. Głównym kierunkiem działalności Koła było zabezpieczenie harcerzom środków finansowych na organizację obozów letnich. Członkowie Koła brali udział w zbiórkach i uroczystościach oraz odwiedzali harcerzy na obozach.

Pomoc sandomierskim harcerzom niosły także stacjonujące w mieście jednostki wojskowe: 4 pułk saperów (I. 1920-1930) oraz 2 pułk piechoty legionów (I. 1930-1939). Dowódca tego ostatniego płk Ludwik Delavoix i jego zastępca ppłk Ludwik Czyżewski wspomagali żeńską drużynę żeglarską, przekazując jej bezpłatnie kajaki i inny sprzęt pływający. Wraz z wybuchem II wojny światowej, dynamiczny rozwój życia harcerskiego w Sandomierzu został zahamowany, a na jego odrodzenie trzeba było długo czekać.

Opracowano na podstawie:

• „Pamiętnik Koła Sandomierzan”, Warszawa 1936.
• „Jednodniówka Harcerstwa Sandomierskiego”, Sandomierz 1931.
• Zofia Solarzowa, „Mój pamiętnik”, Warszawa 1973.
• Rękopis dh Bronisławy Kołczykiewicz.
• Roczniki czasopism: „Spójnia” 1916-1923, „Siewca Prawdy” 1931-1939.
• „Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego Gimnazjum w Sandomierzu za lata szkolne 1915/16 do 1923/24”, Sandomierz 1924.
• Przekazy ustne pp. Lidii Kolasowej, Wandy Pawlakowej, Barbary Kwiatkowskiej, ks. Mariana Nowakowskiego.

 ^[1] Por.: „Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego Gimnazjum …”, s. 4.